Karatmanlı Ağzından Küçük Bir Derleme-3*
Ali
TÜRKSEVEN
-Kendisinden
öğrendiğim dille bir kez daha var olduğum, ışıklar içinde uyumasını dilediğim
anama-
Karatmanlı Sözcüklerinden Örnekler
bolaki Hele bir. (Bolaki gitme= Hele bir
gitme= Gitme de göreyim) (“bolaki” sözcüğü bir hayli ilginç. Kökü Göktürkçedeki
“bol-” eylemi. “-a” istek kipi eki, onun üzerine de “ki” bağlacı gelmiş. Sözcük
“bola ki” diye de düşünülebilir.)
çımkamak Sıçramak.
çuşka Biber, taze fasulye gibi
bitkilerin bir teki (bir çuşka ya da iki çuşka biber).
fırda Kırıntı.
fotoz Uçları başın üstüne gelecek
biçimde bağlanmış tülbent.
hamlanmak (amlanmak) Nemlenmek (yiyecekler
için).
hurva (urva) Baklava içi (yufkalar
arasına serpiştirilir).
kırılışmak (Üzüntüyle, bir acı nedeniyle)
Bağırıp çağırmak, feryat etmek. (Bu sözcük, Tarama Sözlüğü’ndeki kıgırmak sözcüğüne dayanmaktadır;
kıgırmak “çağırmak, davet etmek, seslenmek, haykırmak” anlamlarına gelmektedir.
Bu sözcükle ilişkili -Tarama Sözlüğü’nden- şu örnekler de eklenebilir:
kıgırıcı, kıgırdıcı, kıgırılmak / kıgrılmak, kıgırışmak / kıgrışmak, kıgırtmak.)
martifal Derleme Sözlüğü 12. Ciltte
“mantıfal” sözcüğü “kutu içine konan çiçekleri çekerek mani okuma (bir çeşit
oyun)” diye açıklanıyor
(Kırklareli-Vize köyleri). Bu iki sözcük özdeş olmalı. (Ayrıca Yaşar Kemal’in Üç Anadolu Efsanesi - Karacaoğlan bölümündeki
şu manideki “mantıvar” da karşılaştırmaya değer: “Hey mantıvar mantıvar / Mantıvarın
vaktı var / Mantıvara gelenin / Cennette beş tahtı var” s.137)
oluşat Yaradılış, huy, mizac, tabiat.
öteygün Geçen gün. (“Öte” ve “gün”
sözcükleriyle yapıldığı anlaşılıyor.)
pelena Çocuk bezi.
pıse Kavun, karpuz, portakal dilimi.
soba Oda.
topka Topan.
Deyim, Atasözü ve Çeşitli Öbek Örnekleri
Adıyla kocasın. (adıyla: adiyle) Bebekler yeni doğduklarında
söylenen iyi dilek sözü.
Anasız(lık),
babasız(lık); ama illa da parasız(lık)… (illa da: ille de) Kişinin ana babasının olmaması
kötü bir durumdur; ama parasının olmaması daha da kötüdür.
Başına olsun! Başkası için yapmaya çalıştığın
kötülükler sana dönsün.
bir uyku almak Birkaç saat deliksiz uyumak.
can bakmak Can atmak.
Düğün, döğün
(dövün). Düğün
yapmak kolay değildir. Düğünü yapanlar genelde yorulur, üzülür. Düğün, yalnızca
eğlence demek değildir. Beklenmedik birçok sıkıntı, sorun çıkabilir.
engine koyvermek (koyvermek: küvermek) Boş vermek, aldırmamak, takmamak, önemsememek,
dert etmemek, inceldiği yerden kopsun demek.
ey dememek Uyarmamak, öğüt vermemek.
Hasmını böyle
göresin! (hasmını:
asmıni, böyle: büle, /ü/ uzun) (Ölmüş, yaralanmış canlılara bakılarak
söylenir.) Hasımlarını, düşmanlarını yenilmiş, yok olmuş göresin.
hiç hiçinden! (hiç: iç) Hiç yoktan yere, boşu
boşuna, pisi pisine, durup dururken.
ıklım ıklım
saklanmak Köşe
bucak saklanmak, hiç görünmemeye çalışmak.
kan tıkmak Çok eziyet etmek.
kara kaybolmak Birdenbire gözden yitmek, hiç
belli etmeden sıvışmak.
kara keyif gitmek (keyif: kif, /i/ uzun) Çok
keyiflenmek, sevinmek.
kendini atmak Serpilmek.
kuru piçkalı (piçkalı: piçkali) (Aşağılamak
için) Menopozlu.
Kuzular koç oluyor.
(kuzular:
kuzilar, oluyor: oluy) Çocuklar büyüyor.
Ortada burun olmasa
(bu) gözler birbirini çıkarırmış. İnsanların
geçimsiz, çıkarcı olduğunu, hep kendini düşündüğünü anlatmak için kullanılır.
önünde arkasında
dolaşmak Pervane
kesilmek, pervane olmak.
Sağ başa çare
var (Sağ başın çaresi var). Sorunlar çözülebilir, ölüm
dışında her şeye çözüm bulunabilir. Karamsar olmamak gerekir.
sivilceyi çıbana
kardırmak (çıbana:
çibana) Küçük bir sorunu gereksiz yere kurcalayıp büyüterek çözümünü
güçleştirmek, onu olduğundan daha kötü bir duruma getirmek.
tey bir yol, tey
daha bir yol! Nereye
istersen oraya git. (Gözdağı verme, karşıdakini önemsememe amaçlı kullanılır.)
tutamacığı olmak (tutamacığı: tutamaci, /i/ uzun)
Ev, tarla, para gibi konularda durumu iyi olmak; yoksul olmamak.
Yaptık işi! Gördün mü başımıza geleni, ayvayı
yedik.
Yok ne diyeyim sana! (diyeyim: deyeym) Yaptığını beğendin mi?
Mani Örnekleri
5’li hece kalıbıyla
Altındır
halkam
Gümüştür
tokam
Kimseden
korkmam
Allah’tır arkam
7’li
hece kalıbıyla
Mani
mani man’açar
Mani
dağlara kaçar
Vurmuş
kilit ağzına
Yüz bin anahtar açar
Manici
başı mısın
Cevahir
taşı mısın
Yazayım
bir hamaylı
Boynunda
taşır mısın
Martifalım
martifal
Her
bir işin vakti var
En
ileri çıkanın
Diyat
ile bahtı var
Martifalım
güzelim
Has
bahçeyi gezelim
Lale
sümbül açılmış
Fotozuna dizelim
Sizin
soba serindir
Bizim
soba derindir
Sarınalım
yatalım
Yarın
Allah kerimdir
Çubuk
vurdum çimene
Çimenin
çiçegine
İpek
olsam sarılsam
Yârımın
etegine
Karşı
karşı duralım
Portakal
atışalım
Deniz
var ara yerde
Az
kaldı kavuşalım
İsa’dan
endim ancak
Başımda
yeşil sancak
Ne
kız oldum ne gelin
Ateşe
yandım ancak
İsa’dan
enişelim
Koç
gibi dövüşelim
Aç
gelin duvağını
Bayramdır
görüşelim
İsa’dan
endim eniş
Kucağım
dolu yemiş
Yâra
yolladım yemiş
Kendisi
gelsin demiş
Sar’entari
giymişim
Yele
karşı durmuşum
Gam
çekme nazlı yârim
Ben
sözümde durmuşum
Ay
irince irince
Kaşık
saldım pirince
Bir
incecik ter döktüm
Yâr koynuna girince
Düzensiz
Ay
doğar alistandan(7)
Gün
doğar belistandan(7)
Yârim
bir nar getirdi(7)
Yetmişi
bostandan(6)
Karşıda
kavun dilimi(8)
Getirin
benim ak gülümü(9)
Ben
ak gülsüz olamam(7)
Koparın
sümbülümü(7)
Alaca
karpuz kökeni(8)
Elime
battı tikeni(8)
Ben o
yâra n’etmişim(7)
Her gün yollar sitemi(7)
Not: Bu yazının birincisinde verdiğim
bilgilerde “… ağız derlemesine konu olan köy, Türkçe konuşulan bir yer olarak,
yok. Bu Türk köyünün adı Karatmanlı (idi)” demiştim. Karatmanlı köyü, bugün
Makedonya’da “Karatmanovo” olarak varlığını sürdürüyor; ama Türk ve Türkçe ne
durumda, bilmiyorum. (Göç sırasında bir Türk evi kaldığına göre, bugün orası
bir Sırp köyü olmalı. 2002 nüfus sayımında 520 kişi yaşıyormuş. Karatmanovo’nun
yeryüzündeki konumu: enlem 41° 45' 45'', boylam 21° 52' 07'')
Bu yazı, derlemenin “son”
yazısıdır (anam öldü).
_______________________
*Bu
yazının birincisi ÇTD’nin Aralık 1996 (106.), ikincisi Ocak 1998 (119.) sayısında
yayımlanmıştır.
Karatmanovo’nun uzaktan görünüşü
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder